SORU: Hocam cehâlet ne demektir? Bir Müslümanın ‘Ben câhilim’ demesi doğru mudur?

CEVAP:

“Cehâlet” kavramı; insan davranışları ile ilgili genelde olumsuzluk ve kötüleme ifade eden Kur’an’ın temel kavramlarındandır. Allah, câhil olan insanları yermiş “Câhillerden olmamayı” ve “onlardan yüz çevirmeyi” öğütlemiştir. Sözlükte “bilmemek, kaba, katı ve sert davranışlı olmak, bir şey şiddetli olmak, birine saldırmak” anlamlarına gelen “cehâlet” kavramı, Kur’an’da bilgisiz olmaktan ziyade insanın ilahi iradeye uymayan yanlış ve hatalı inanç, söz, fiil ve davranışlarını ifade etmek için kullanılmıştır. İnsanın, Allah’a ve insanlara karşı yaptığı her türlü kötü, kaba ve çirkin davranışlar, şirk, küfür, nifak, isyan ve günah olan fiiller cehâlettir. Dolayısıyla her müşrik, münafık, kâfir ve fâsık câhildir.

“Câhiliyye” kavramı, İslam öncesi Arapların inanç, fiil ve davranışlarını ifade eder. İslamî dönemde İslama uymayan her inanç, söz, fiil ve davranış da cahiliyye ürünüdür.

Cehâlet, insanın inanç, söz, fiil ve davranışlarıyla ilgili olup genelde olumsuzluk ifade eden bir kavramdır. İnsanın, bu kavramla ifade edilen olumsuz niteliğini kaldırmak, temel görevidir. Cehâlet, insanın eğitim ve öğretimi, terbiye ve ahlakı ile doğrudan ilgilidir. Kur’an’da, insanın bu vasıftan uzaklaşması, câhillerden olmaması istenmiştir. Yüce Allah (c.c.) Peygamberimiz (s.a.v.)’e hitaben: “…Sakın câhillerden olma” (6/35)] Nuh (a.s)’a “…Sana câhillerden olmamanı öğütlerim” buyurmuştur. (11/46) Musa (a.s), “Câhillerden olmaktan Allah’a sığınırım” demiştir.(6/67) Peygamberler; Hakk’ı kabul etmeyen, kötülüklere dalan ve Allah’a ortaklar koşan müşrik, münafık, kafir ve âsi insanları cehâlet vasfıyla nitelemişlerdir. (7/38, 11 /29, 46, 27/55)

İnsan; ilâhî emanetleri yüklenmiş, sorumluluk almış bir yaratıktır. (33/72) İnsan, bu sorumluluğun gereğini yerine getirmekle yükümlüdür. Câhil vasfı, zalim vasfı ile birlikte insanın, bu İlâhi emanetlere karşı olan duyarsızlığı ile doğrudan ilgilidir.

Cehâlet, insan için yerilen bir vasıftır. Cehâleti ilmi kavramının zıddı olarak ele aldığımız zaman; insan bu vasıftan okumak ve öğrenmek ile; “hilm” kavramının zıddı olarak ele aldığımız zaman; eğitim, terbiye, itaat ve güzel ahlak ile kurtulabilir. Bunun için Kur’an’da okuma, öğrenme, ilim, iman, iyi amel ve güzel ahlak övülmüş, teşvik edilmiştir. Kur’an’da, “Rabb’ının adıyla oku” (96/1), “Hiç bilenlerle bilmeyenler bir olur mu!” (39/9), “Cahillerden yüz çevir.” (7/199) “Alimlerden başkası düşünüp anlamaz” (43/29) “kullarından ancak alimler Allah’tan korkarlar” (35/28), buyurulmuştur.

İlimde derinleşenler övülmüş (18,7/3) imân edenlerin ve kendilerine ilim verilenlerin derecelerle yükseltileceği bildirilmiştir. (58/11) Bu sebeple olmalı ki yüce Allah (c.c.) Peygamberimiz (s.a.v.)’e: “Rabb’im, ilmimi artır, de” buyurmuştur. (20/114)

İlim, salt bilgi edinmekten ibâret değildir. İlim, imân etmeyi, iyi ameller işlemeyi ve güzel davranmayı gerektirir. İnsanı İlâhî irâdeye uygun harekete götürmeyen bir “bilgi” insanı “cehâlet” vasfından kurtaramaz. Dolayısıyla “cehâlet” kavramı, Türkçe’deki anlamıyla sâdece “bilmezlik” ve “bilgisizlik” demek değildir. Çünkü toplumda nice “bilen câhiller” vardır.

“Cehâlet” kavramı, Kur’an’da insan ve toplumların olumsuz tutum ve davranışlarını ifade etmek için kullanılmıştır. Bu kavram, Kur’an’da çoğunlukla zem (yerme ve kötüleme) ifade eder.

Kur’an’da, “cehâlet” kavramı, iki yerde (2/273 ve 49/6) “bilmeme, tanımama”, bunun dışında, insanın ilâhi irâdeye uymayan, yanlış ve hatalı inanç, söz, fiil ve davranışlarını ifade etmek için kullanılmıştır. Cehl ve cehâlet, öfke, şiddet, kabalık, saldırganlık, serkeşlik, kibir, isyan ve azgınlık… gibi kötülükleri ifade eder.

Kur’an’da “cehâlet” olarak ifade edilen inanç, söz, fiil ve davranışları şöyle özetleyebiliriz:

a) Şirke ve küfre dalmak, yapma / uydurma ilah istemek, putperest bir kavmin putlarına imrenmek (7/13 8)] ve insanları putlara tapmaya davet etmek (30/64, 46/23).

b) Günah fiil işlemek (4/17, 6/54, 11/46], 16/119)

c) Zina etmek (12/33)] ve homoseksüellik yapmak. (27/55)

d) İstihza (alay ) etmek (2/67)

c) Olmayacak şeye hırslanmak, sabredilecek yerde sızlanmak. (6/35)

e) Allah dilemeden kimsenin iman edemeyeceği gerçeğini bilememek ve buna inanmamak (6/111)

f) Fakir mü’minleri hakir ve küçük görmek. (11/29)

g) Çıplaklık. (33/34)

h) Emânetlere hâinlik etmek dini görevleri ifa etmemek. (33/72)

i) Allah hakkında kötü zanda bulunmak. (3/154)

ı) Allah’tan başkasının hükümleri (kuralları) ile hükmetmek. (5/50)

Görüldüğü üzere “cehâlet” kavramı Kur’an’da bilgisizlikten ziyade insanın Allah’a ve insanlara karşı olan olumsuz tutum ve davranışlarını ifade etmektedir.

“Cehâlet” kavramı Kur’an’da bilgisizlik anlamında da kullanılmakla birlikte daha çok şirk, küfür, nifak ve isyan gibi her türlü kötülükleri (sü’) sonucu bilmeyerek işlemeyi ifade etmektedir.

Kur’an’a göre “cehâlet” insanın görünen eşya ve olayların arkasındaki İlâhi iradeyi anlayamaması, Allah’ın ayetleri olan kâinât varlıklarını Allah’ın ayetleri olarak görememesi, bu husustaki yetersizliği, çok açık olan dinî gerçekleri, hatta İlâhi vahyin en kolay tarafını bile anlayamaması, insanın irâdesini ve hâkimiyetini kaybetmesidir. İnsan, bu cehâleti sebebiyle şirke, küfre, nifaka ve isyana dalar. Şu âyet bu bağlamda müşriklerin zihnî körlüğünü ne güzel ifade etmektedir: “Onlara melekleri indirmiş olsaydık, ölüler onlara konuşsaydı ve her şeyi karşılarına getirseydik yine Allah dilemedikçe iman edecek değillerdi fakat onların çoğu cahillik ediyorlar” (6/111), bu gerçeği bilemiyorlar.”

O halde bir Müslümanın bilmediği meselelerde ben câhil’im demesi çok doğru görülmemiştir.Bunun yerine ben ümmîyim, ben az bilgiliyim demesi daha doğrudur.

Vesselâm